Исән калучы (The Survivor)

Кирмән мачысын оста каезлау

(The Economist басмасы, Июн 2, 2007, Лондон)

Яңа бәйсезлеген алган Русия башлыклары чиксез вә үрчегән дәүләтләрен күзаллаганда, бер оятсыз регион аларнын бик борчый: бу Чечня түгел, ә бәлки Идел буена урнашкан, нифтькә бай һәм ярым-бәйсез Татарстан була. Сугыш аркасында җимерлгән Чечняның бихисап җитәкчеләре рәхимсез рәвештә үтерлгән арада, Татарстан һаман да җирле босс, Минтимер Шәймиев тарафыннан идарә ителә.

Аерманың бер өлеше - географиядә. Русиянең гаугалы Кавказ кырыендагы Чечня чит ил экстремизмына тиз бирелүчән. Икенче өлеше - тарих. 19нчы гасырда Кавказны яулап алу җирле халыклар арасында русларга каратанәфрәттән көчлерәк дошман хисләрен тудыруга сәбап була, дип яза Толстой. Татарстан башкаласы Казан, Явыз Иванга 1552 елда җиңелә. Бу Русия империячел тарихы һәм дөньяга карашы өчен хәлиткеч момент була. Илнең саны буенча икенче этник төркеме вәкилләре татарларның күбесе Русияне озак дәвер үз ватнаннары буларак кабул итә. "Бу безнең туган илебез", дип сөйли мөфти Госман Исхаков, "һәм без ватаныбызны сайлап алмыйбыз".

Шул ук вакытта, 1990 нчы еллар башында, дип искә ала Шәймиев әфәнде, арттырмыйча гына әйткәндә, Татар суверенитетын даулау Русия Федерасиясенең бердәмлеген какшата алырдай фактор буларак кабул ителә. Әмма, хәйләкәр рәвештә үзен Татарлар мәнфәґатьләрен яклаучы һәм терәге буларак үзен таныту аңа дәүләт атрибутларының күбесен (шул исәптән, чит илләрдәге вәкиллекләрне) тыныч рәвештә яулап алырга мөмкинчелек бирде. Ул Чеченнарның зур хатасы бәйсезлекне кисәк таләп итү дип атый, һәм "Русия ул җирләрне җиңел тарату өчен җыймаган" дип өсти.

Шәймиев әфәнденең идарә итү җае Путин өчен модель буларак та хезмәт итә алыр иде. Сәяси көндәшлек һәм ирекле басмалар кысырыклап чыгарылды. Әмма, коррупсиягә карамастан, икътисад өскә таба үрмәли: төзелеш краннырының Казан офыгында мәчет манаралары белән узышуы моны тагын бер кат раслый. Совет режимының көферлекне якын күрү аркасында Казанның күп кенә мәчетләре спорт залларына һәм ат абзарларына үзгәртелгән иде. Хәзер исә, күп мәчетләр яңадан торгызылды - бу дини яңарышны Чечнядагы яңарыш белән күпмедер дәрәҗәдә якынайта. "Аллага шөкер безнең Шәймиев бар!", дип тәкрарлый җирле Ислам хатыннары төркеме җитәкчесе. Чечен баш күтәрүчеләре хыялланган "Идел фронты" чынга ашмады. Шәймиев әфәнде исә, Мәскәү Кирмәненең Гарәп дипломатиясендә уңайлы терәгенә әйләнде.

Хәзергә, Путин әфәненең үзәкләштерү реформалары нәтиҗәсендә, башка региональ җитәкчеләр кебек үк, ул [Шәймев] мыскыл булган яңадан билгеләнү просессына дучар. Вакытлыча, тәртип урнаштыру өчен кирәк булган үзгәреш дип, ипле генә әйтә ул [Шәймиев], һәм өсти, Татарстанның сайлау иреге тик кичектерелде генә. Шулай ук тупас рәвештә, аның җәмһүриятенең вәкаләтләрен билгели торган килешү Русия парламентында тоткарланды (Елсин заманында имзаланган ирекле килешүнең вакыты чыкты). Әлегәчә сакланган санлы милләтчеләр зур селкнү булыр дип өметләнә: шуларның берсе, ахыр чиктә, Советлар Берлеге таркалыр дип беркем дә фаразламаган иде, дип бәхәсли. Ихтимал, сафсатага кармастан, Татарстан һәм үлемсез Шәймиев әфәнде киләчәктә дә шактый гына өстенлекләрдән файдаланачак.

Русия ракета-калкан системасы

Олы салкынаю (Big Chill, The Economist )

Америка һәм Ауропа Русия белән мөнәсәбәтләренең яңа бозланыуын сизә

АКШның хәзерге Дәүләт Департаменты җитәкчесе, Кондолиза Райс (Condoleezza Rice) 2000 елда, Русия һәм АКШның яңа нәмзәтләре президент тәхетенә утыргач, "Америка иминлегенә куркыныч Русиянең кодрәтеннән бигрәк, зәгыйфлегеннән һәм буталчыгыннан яный", дип язган. Үткән атнада Кондолиза Райс күргән Русия капма-каршы. Ул үзен хәзер икътисади яктан көчле һәм анык тоя, кимендә анти-Американ карашлары өлкәсендә.

Русия үзенең чамасыз табигый ресурслары ярдәмендә Ауропа һәм башка илләргә карата көч куллану алымнарын үзләштерде. Бу атнада, нәкъ Ауропа берлегенең Самарадагы сынау утырышы алдыннан, бу көч тагын артты: Путинның Урта Азиядәге нәтиҗәле сәясәте аркасында. Ул Кахазстан белән Төркмәнестанны бу илләрнең табигый ресурсларын Русия торба челтәрләре аша кууның кирәклегенә инандырды. Шул ук вакытта, бу адым АКШ һәм Ауропаның, Русияне читләтеп узачак, транс-Каспий үткәргәченең киләчәген җимерде...

...Озак еллар дәвамында Русиянең масаюын Америка белән булган мөнәсәбәтләр билгеләде. Американы дошман буларак күзаллау Советлар Союзына максат һәм ашыгыч булу тоемын бирде. Салкын сугышның тәмамлануы бу хисләрне юк итте...

...Путин әфәнде фикеренчә, ул Көнбатышка булган күчешеннән берни дә отмады. Элеккеге Америка администрасия вәкилләре рәсмиләренә караганда, бу үкенечләрнең өлешчә хак булын да расларга кирәк. "Без Русия күзаллау хезмәтен Афганистанда файдаландык, ләкин шул ук вакытта аларга үзебезнең анда башкарган эшләребез турында мәґлүматны җитәрлек күләмдә бирмәдек", дип әйтә элеккеге җитәкче. Русия һаман да базар икътисады булып саналмаган һәм мөһаҗирлеккә карата каршылыклар тудыручы иллләрне үз үченә алган Дҗексон-Веник кануна да буйсынырга мәҗбүр. "Ачык рәвештә, бу канун Русиягә карата кулланылырга тиеш түгел. Әммә Буш үзенең ягыннан ситуасияне үзгәртүгә сәяси көчен файдаланмый", дип өсти элеккеге рәсми...

Көндәшлек - алгарыш нигезе, яки НЕФАЗ Алтын Аҗдаһага каршы

Татар җитәкчеләре, күпме генә чит илләрдә йөреп тә шуны аңлый алмыйлар: үсешнең төбе - көндәшлек, ә беренче чиратта исә бу икътисад һәм эшмәкәрлеккә кагыла. Дөресен расларга кирәк, бу яктан Татар җитәкчеләре, Рус коллегаларыннан әллә ни калышмый. Инди ничәмә-ничә мәкалә, ничәмә-ничә китап язылды глобализасия һәм дөньякүләм көндәшлек артуы турында. Бу ике калып җитәкчеләр һаман да иске заман фикерләре белән йөри бирә. Инде күптән инанырга вакыт: Русия һәм, шул исәптән, Татарстан җирлегендә масса-күләм тауар җитештерү, чит ил компанияләре белән чагыштырганда, табышлы була алмый, аны әлегә хәтле тоткарлаучы (protective) дөһүлия (tariff) гена кичектереп килде. Вакыт үтү белән, һәм Русия Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына кергәч, бу дөһхлияләр юкка чыгачак һәм җирле җитештерүчеләр, банкротлыктан башка чыгыш таба алмаячак. Аеруча, Русия көнкүреш тауарларының искиткеч түбән сыйфатын исәпкә алганда. Шулай итеп, ясалма рәвештә әлегә хәтле тотылган дөһүлияләр илнең болай да эффектив булмаган оешмаларын саклап калуга гына ярдәм итә, яңа, көндәшлеккә каршы тора алучыларының пәйдә булувын шактый кичектерә.

Соңгы араларда КАМАЗ кызы НЕФАЗ оешмасының продуксияен сатып алудан туктау турындагы гайбәтләр тарала башлады. Бу хәл, алда әйтеп үтелгән глобализасия шәлкеменең бер сыйфаты. Чөнки НЕФАЗ автобусларына көндәш булып башка Русия яки Украина заводларында җитештерелгәннәре түгел, ә бәлки Кытайдан кертлегән Алтын Аҗдаһадыр. Соңгысы НЕФАЗдан бернәрсәсе белән дә диярлек аерылмый, һәм шул ук вакыттта, Кытай тауарларына хас булганча, чагыштырмача түбән бәягә хәттин ашкан өстәмә опсияләр тәкъдим итә. Дәүләт оешмалары тарафыннан басым булмаган очракта (ышынасы килә) шәхси эшмәкәрәләр һәм автобус компанияләре кайсы автобусны алуы ачык. Шулай итеп, үзебезнең җитештерү берләшмәсе, үзгәрешләрне күзалламай яки күзалларга теләмәү сәбапле, көндәшлектә отттырырга мәҗбүр булачак. Бик аяныч!

Сызла...

Сызла, сызла, сызла күңлем,

Сызла бертуктамыйча!

Сызла айлар, сызла еллар,

Сызла төн йокламыйча!

Сәгыйт Рәмиев

АКШның ракета саклану системасы

Путин аю өстендә

Чыганак: Ellustrator.

ӘНКӘЙ

Әнкәй безне Сөннән алып кайткан,
Сөн суында юган иң элек.
Бишек җыры җырлап төннәр буе
Без үскәнне көткән тилмереп.

Без биш бала үстек — бер йодрык,
Тик үсмәдек иркә кочакта.
Без әнкәйнең биш шатлыгы идек,
Биш кайгысы булдык кайчакта.

Без үскәндә күпме борчылулар
Күргән әнкәй гомер эчендә;
Онытмабыз, әнкәй, мәңге сине,
Рәхмәт яусын барсы өчен дә.

Хәзер инде җиткән балалар без,
Кунак кына әнкәй янында.
Әниләрнең олы йөрәгенә
Изгелекнең сыйган барсы да.

Санап кына бетерерлек түгел
әниләрдән күргән игелек.
Әнкәй безне Сөннән алып кайткан,
Сөн суында юган иң элек

(Роберт Миңнуллин)

Татарлар өстендә рәнҗеш һәм каргыш ята

Шушы исем астында, Интертат электрон гәзитендә Казан ханлыгының ханнар тарихына һәм аларның мирасын өйрәнүгә караган кызыклы мәкалә басылып чыкты.

"Сез хәтерлисезме, Яңа ел бәйрәмнәрен. Авыр бәйрәмнәр. Менә инде икенче ел рәттән, яңа ел башладымы Русия халкы 10 көн ял итә. Бу кәгазьдә шулай ял итә инде. Сүз дә юк, авыл халкына ял тәтеми. Ләкин шәһәр халкының бераз акыллырагы- акчалысы чит илгә китү ягын карый. Калганы эчә һәм айныган арада чукына. Чөнки бу бәйрәмнәр бит Раштуаныкы дип атала

Әлегә кадәр татар ханнарының каберләре Кырымда һәм Рәзән өлкәсендәге Касыйм шәһәрендә генә саклана иде. Бу аңлашыла да. Кырым, Русия бераз кыргыйлыгыннан арына башлагач басып алына. Монда хан каберләре генә түгел, хан сарайлары да әйбәт кенә итеп музей ролен үти хәзер. Дөрес, Сталин чорында кырым татарлары ватаннан куылгач, каберлекләр дә хәрәбә хәленә килә. Ләкин, үзенең кадерен белгән халык, тарихи ватанга кире кайтып, ялан кырда тормыш итә башлап, хан сарайларын да торгызды, хан каберләрен дә рәтләде, изгеләр өстендә төзелгән базардан сатучыларын да куып чыгарды, тарихи иманы белән хәтерен яңартып, изгеләр алдында баш иеп, гөнаһсыз күңелләрен кабаттан тәүбә иттерделәр."

Мәкаләне укырга

Дөньяның ике иң бәхетле егете

The Wall Street Journal гәзите шул ук санының Базар (Marketplace) бүлекчәсе астында, Microsoft һәм Apple компанияләренең җитәкчеләре һәм хуҗалары Билл Гейтс (Bill Gates) һәм Стив Җоббс (Steve Jobs) белән булган әңгәмәне урнаштыра. Кызыклы өлешләре,
…«Репортер: «Биш елдан соң компанияләрегезнең төп продукты нәрсә булачак?
Гейтс әфәнде, Минемчә, бер генә продукт булмаячак. Минемчә, зур экраннан гына торган җиһаз булачак, һәм кешеләр аны күпкә ешрак кулланачак. Мин планшет формасына ышанам. Минемчә, ул үзенең сүзен әле әйтәчәк.»
Җоббс әфәнде, …постперсональ компьютерлар пәйдә булыр. iPod шуларның берсе дип әйтә аласыз. Һәм, минемчә, бу җиһазлар категориясе бик инновацион булырга охшаган, һәм без шуларның күп булуын күрәчәкбез..»

…Аудиториядән сорау
«Билл, сезнең иң ачы тәнкыйтьчеләрегез дә химая эшегезнең бөтен планетаны шаккатырлык булуын раслый, бу юнәлештәге эшегез хәтта, Microsoft эшчәнлеген дә шәүләдә калдыра. Мирасыгыз булып, кайсысын калуын теләр идегез?

Гейтс әфәнде, Бернәрсәгә дә карамастан, тормышымның иң мөһим эше Шәхси санак (ШС). Шуның белән балачкны, яшьлегемне үткәрдем. Хәтта өйләнүемне дә шуның аркасында соңгарак кичектердем. Бу бөтен тормышмның эше. Һәм мин шуңа бәхетле, ШС аркасында үзләштерелгән сәләт һәм осталыкларым технологияләрдән һәм, мәсәлән, сәламәтлек саклау өлкәсеннән ерак торган кешеләргә ярдәм итә… Әмма минем миемне ачсагыз, анда һәрбер күзәнәкнең софтвер белән бйәләнгәнен күрәчәксез, һәм бу үзгәрмәячәк.»

Русиягә информацион һөҗүм

The Wall Street Journal гәзитенең бүгенге саны Русиягә чын мәґнәсендә информацион һөҗүм ясады. Тәүге биттә, минем исемдә беренче тапкыр, Русиягә багышланган берьюлы дүрт язма. Күбесенчә тәнкыйть рухында, әлбәттә. Укыйбыз,

Путин Вашингтонны яңа кораллар өлкәсендә көрәш башлаганы өчен тәнкыйть утына тотты. Һәм, өстәп, Русия ракета сынаулары АКШның ракета-саклагыч система урнаштыру планнарына туры җавап дип белдерде. Райс (Condolezza Rice) әйтүенчә, Русия холкы иске заман калыпларыннан әле дә арына алмый

Русия белән АКШ вакытыннан алда, 2011 хәтле, беренчесенең чик үтү нокталарында атомтөш радиация мониторларын кую турында килеште.

Гәзит хәбәр итүенчә, чыгымнар ике ил хөкүмәтләре тарафыннан урталай капланачак. Кызык ки, Русиянең үз атомтөш коралларын һәм стансияләрен саклауга акча җитмәү сәбапле, чит илләр ярдәменә мохтаҗ. «Супермәмләкәт» югыйсә…

Британия тарафыннан КГБның элеккеге агенты Александр Литвиненконы агулауда гаепләнгән Рус кешесе, Британия Сер Хезмәтенең бу үлемдә катнашы бар дип тәкрарлый.

Бу Рус кешесе, Андрей Луговой, Мәскәүдә үткән пресс-очрашуда үзен Бөекбритан MI6 хезмәте тарафыннан ялларга маташуларын искәртеп үтте. MI6 хезмәте аңа Путинга каршы материаллар җыярга тәкъдим иткән булган. MI6 хезмәте җавап бирхдән баш тарткан.

Русия бер оппозисия фиркасенең төбәк бүлекчәсен Путинны тәнкыйть иткән материаллар чыгаруны туктамаган очракта ябуы белән янады.

Бу материалларның авторы Игор Пионтковский экстремизмда гаепләнә. Үткән ел Русия тарафыннан кабул ителгән канун нигезендә, «милли горурлыкны кимсетү», «җәмгыяви рәвештә хакимият әґзасына яла ягу» һ.б. эшләр «экстремизм» дип атала һәм җәза куркынычы астында тыела. Оппозисия фиркасе, «Яблоко», пресс-ханымы, фирканең бу китпаларны сатуны дәвам итәчәген иґлан итте, шул ук вакытта ул, Мәскәү китап кибетләренең, хакимият кешеләре куркытулары нәтиҗәсендә, Пионтковский китапларын сатудан тыелып торулары турында да әйтеп үтте.

Глобаль тынычлык индексы

Шушы көннәрдә «Тынычлыкны күзаллау» (Vision for Peace) оешмасы яңы Тынычлык индексын тәкъдим итте. Бу индекс дөньяның 121 илен үз эченә ала һәм аларны чагыштырмача тынычлык күрсәткече буенча тезә. Индекс 24 индикатордан тора, шуларның икесе: күрше илләр белән чагыштырмача хәрби чыгымнар һәм кеше хокукларын ихтирам итү. Индекс турында тулырак мәґлүматны бу сылтама буенча укырга була (инглизчә).

Мине иң кызктырганы, Иран белән АКШның кулга кул 96 һәм 97 нче урынарда торуы һәм Русиянең арттан дүртенче урынны биләве. Беренчесең сәбабе аңлашылса да, икенче күренешнең сәяси яктан гаделсез булуы күзгә ачык ташлана. Русиядән түбәнрәк урында кан коелышлар туктамаган Судан, сугыштан башы чыкмаган Газраил, һәм АКШ тарафыннан җирле халык арасында нәфрәт тудырып нигезенә хәтле җимерелгән Гыйрак. Шулай итеп, берьюлы ике сугышны алып барган ил (АКШ – Гыйрак һәм Афганистанда), бер сугышны да алып бармаган Русиядән күпкә тынычрак булып чыга…

Тулы рейтингы монда табып була (инглизчә)