Яңа юллар, яңа вәгъдәләр

Бу язмага мине Татар-информның татарча бүлегендә Казанда яңа юл ачу турындагы мәкалә этәрде. Автор язуынча, анда Татарстан преьер-министры Рөстәм Миннеханов, Бердәм Русиядән кунаклар, Молодая гвардия оешмасы яшьләре катнашканнар; халык Бердәм Русиянең әлемнәрен горур тоткан, барча кешедә шатлык вә зур өметләр бөреленгән. Әлбәттә бу өч километрлы юлны ачу зур шатлык, зур уңыш. Гомумән, соңгы елда Казан шактый матурланды, юллар сыйфаты да яхшырды. Моны алдагы язмаларның берсендә әйтеп үтелгән Adrian Bloomfield ише чит ил журналистлары да сизә. Ләкин ике нәрсә мине сискәндерде. Беренчесе, премьер-министрның бу уңышның тулысынча Бердәм Русия фиркәсе ярдәме белән башкарылганлыгы, икенчесе, "Нур-1" ширкәте хезмәттәшлеге.

Беренче фактор, Бердәм Русия – сәяси фирка, аның канун буенча һәм мантыйк нигезендә илдә юллар, спорткорылмаларны, мәктәпләр, мәдәният биналарын салырга хокукы һәм матди хәле юк (Бердәм сайлау коммиссиясенә биргән саннар буенча, фирканең бюджеты 200 миллион сум тәшкил итә, бу акча 3 километр юл салырга да җитми). Чөнки болар барысы да халыктан дәүләткә җыелган салымнардан эшләнә. Шулай итеп, бу фирка башлыклары, авыз тутырып, дәүләт акчасын "үзләштерәләр" түгелме?! Самарада шундый бер хәлдән соң халык аяк терәп, БР берничек тә юллар ясый алмый, ул дәүләт акчасы дип урамга чыккан (The New Times басмасы).

Икенче фактор, Р.Минниханов "Нур-1" ширкәте җитәкчесе, үзенең күптәнге дусты, Мәннаф Сәгдиевкә рәхмәт хаты да тапшырган. Бу ширкәт Татарстанда инде шактый гына юлларны төзергә өлгерде, күпчелеге, сыйфаты түбән булганга күрә, инде яңадан ремонт таләп итә. Чынында исә, кайбер мәгълүматларга караганда (Эксперт басмасы, Компромат.ру интернет-сәхифәсе), "Нур-1" ширкәтенең бенефициары (чын хужасы) Рөстәм НУРгалиевич Миннеханов була.

Менә шулай, ялган өстенә ялган, ләкин, уйлыйм, халык моның төбенә иртәме-соңмы төшәчәк.

Алдагы язмага постскриптум

Алда Комсомольская правда форумында барган бәхәскә тукталган идем – мин дә бер көн элек анда үземнем фикермен җибәргән идем. Ул редакция фильтрлары арклы үтә алмады – модераторның колагына ятышлы булмагандыр, күрәсең J. Бу бер дә гаҗәп түгел, хәзер аңлашыла: гәзит Тишков белән булган интервью һәм форум ярдәмендә билгеле бер идеяне алга сөрергә тели...

Үземнем басылмаган язмамны болай дип табарсыз:

"Браво главреду КП - ему удалось отвлечь внимание людей на всякие глупости и разжечь межнациональную вражду в отдельно взятом форуме!

P.S. Для многочисленных великодержваников и радетелей земли русской сообщаю, когда в 1552 г. русские князья захватывали Казань, численность населения татар и русских на Руси были примерно одинаковыми. Начало 21 века: русских - 125 млн, татар - 6 млн, где остальные 119?"

<a href="http://www.kp.ru/daily/23999.5/80065/" style="border: dotted 1px #666;">Ректор Института антропологии и этнографии РАН Валерий ТИШКОВ: Диаспоры должны сохранять культуру, а не захватывать власть</a>

Астыртын Тишков

Әле кичә генә милләтчелек сәясәтен искә алган идем. Бүгенге көн тагын яңа хәбәрләр китерде. Azatliq интернет сәхифәсе юрамасы буенча мин Русиянең алдынгы таблоиды –
Комсомольская правда'да басылган Валерий Тишков белән үткән әңгәмәгә юлыктым. Валерий Тишков – төп эше буенча Русия киңлекләрендә яшәүче милләтләрнең тарихын, көнкүрешен өйрәнергә тиешле (ул – Русия Фәннәр Академиясенең антропология һәм этнография институты директоры), өстәмә эше – Русиядә толерантлык орлыкларын чәчү (ул – Русиянең импотент Җәмгыять пулатында толерантлык һәм намус иреге комиссиясе җитәкчесе). Чынында исә, бу "шәхес" Русиядә яшәүче шактый милләтләрнең канын эчеп карады. 2002нче елда үткән халык санын алудагы тарихта күрелмәгән халыкларны бүлгәләп бетерү – нәкъ шул астыртынның мәкерлеге. Шулай ук Тишков әфәнде үзенең күпсанлы медиа-чыгышларында Русиядә төп халыкны (аның фикеренчә, бу бары урыслар гына) кимсетүләр турында сөйләп туя алмый. Бу юлы алда әйтеп үтелгән Комсомольская правда Валерий Тишков белән милли диаспоралар турында фикер алыша. Кайбер өземтеләрен түбәндә китерәм.

"...Мәсәлән, Татарстан вузларындагы вазыйфаларны титуллы булган милләт вәкилләре тутырган. Рус доцентлыктан ары китә алмый, кафедра җитәкчесе яки ректор булу – һич мөмкин түгел диярлек. Шуңа күрә укытучылар аннан күчеп китәләр. Бу проблемага күрсәтергә кирәк, аны яктыртырга кирәк, бетерергә кирәк. Моны эшләмәсәң, Русия ябык моноэтник анклавларга кайтып калачак."

"...Безнең илдә ниндидер булмаган диаспоризация барлыкка килде. Берничә буын Мәскәүдә яшәгән әрмәннәр көтмәгәнәдә диаспорага әйләнде. Шул ук татарларга да кагыла. Минем фикеремчә, Русия эчендә бернинди дә татар диаспоралары булырга тиеш түгел" һ.б.

Тишков шулай ук Чечняда барлыкка килгән моноэтник җәмгыять булуына кәнәгатьсезлеген белдыра. Аныңча, бу ситуацияне "төзәтергә кирәк", ягъни Чечняга күпләп урысларны күчерергә.

Үзен Николай дип атаган бер укучы Тбилисига барып кибет яки Ташкентта базар ача алмавы турында сукрана. Тикшов та аның кайгысын уртаклаша.
Ахырдан, утка май салган кебек, Тишков әфәнде үзенең ачуын да белдереп куя: ничек инде 2-3 ел элек Карелиягә Әзербәйҗаннан килеп урнашкан берәү рестораннар ачып хәлле тормыш алып бара да җирле халык бармак суырып утыра?! Бу "милекнең гаделсез бүленүе" дип атала. Озын сүзнең кыскасы, калганын интернет-сәхифәдән дә укып була. Мин исә кайбер фикерләремне белдертеп китмичә кала алмыйм:

• Нишләп Тишков читтән килгән әзери яки чичәннең уңышын исәпкә алганда, аларның эшчән һәм, күп очракта, хәмергә битараф булуларын искә алмый?! Моның ише мисаллар белән дәвам итсәк, Волгоград (Свердловск, Саратов һ.б.) областендә көненә бер тустаган дөге яки бер долларга басуда ундүртәр сәгать эшләргә әзер булган кытайларны китереп була. Шул ук вакытта урыс мужигы мондый эштән тарсына, хәмер эчеп, электр чыбыкларын уралу аңа күпкә ятышлырак.

• Нишләп Тишков АКШ мисалын китергәндә, аның милләтләргә карата акыллы һәм тирән мәгънәле сәясәте турында оныта?! Югыйсә, анда һәрбер халык үз теләге белән диаспора да, резервация дә, ассемблея яки башка бер оешма булып яшәргә хокуклы. Хәтта эре шәһәрләрдә этник кварталлар да төзергә рөхсәт бирелә. Нишләптер, әле бер тапкыр да бу гамәлләрнең Америка бөтенлегенә зыян китерүе турында ишеткәнем булмады (бәлки, Тишков әф.-нең бардыр?!).

  Диаспораларны бетерү милләтләрне кыздырып кына җибәрәчәк, алар башка берләшү юлларын табачаклар. Ә дәүләт, моңа каршы репрессияләр кулланмаган очракта, берни дә эшли алмаячак: диаспоралар бит финанс ярдәмен дәүләттән көтеп ятмый, ә иганәчеләр исәбенә генә тормыш алып баралар.

• Гаҗәп, ләкин бу әңгәмә куелган биттә рус булмаган (исеме буенча) кешедән килгән сорауга урын табылмаган. Бу провокацияме?!

• Әлбәттә, укучылар фикерләре күп очракта "Русия урыслар өчен", "Русия – бөек ил (сверхдержава)" дигән шигарьләр белән сугарылган. Берәм-сәрәм күренгән (яки редакция фильтрлары аркылы үткән) аек фикерләр шунда ук туздыртыла.

Нәтиҗә буларак, шуны тәкъдим итәм: без, татарлар, мондый одиоз кешеләрнең фикерләрен ишетеп, моңарчы башкарган эшләрне: китап-басмалар чыгаруны, бизнеслар башлап җибәрүне, Сабантуйларны җиң сызганып, ике-өч-дистә тапкыр күбрәк, сыйфатлырак, көнләшерлек итеп үткәрик! "Астыртыннарга" бирешмик!

Кайту җыры

Даһи җырчы Хәйдәр Бигичев истәлегенә багышлана, аның яратып башкарган җыры.

Олы юлдан яуга киткән чакта,
Таң җиленнән томан таралды,
Авыл башындагы куш наратка,
Атлар да бик борылып карады.

Һаваларда торна тавышлары,
Ишетелә канат кагышлары,
Кошларда да кеше язмышлары,
Чит җирләргә китеп барышлары.

Туган якның хәбәрләрен белдем
Ызаннардан искән җилләрдән.
Күпләребез олы юлдан кире
Кайта алмады ерак илләрдән.

Һаваларда торна тавышлары,
Ишетелә канат кагышлары,
Кошларда да кеше язмышлары,
Чит җирләрдән кайтып барышлары.

(Луиза Батыр-Болгари муз.)

Әһәмиятле игълан!

27 ноябрь, сишәмбе көнне кичке сәгать 7дә Мәскәүнең данлыклы П.И.Чайковский исемендәге концертлар залында IIIнче Рәшит Ваһапов исемендәге Халыкара татар җыр фестиваленең гала-концерты үтәчәк!

Концертта катнашалар:

• Илһам Шакиров
  
• Әлфия Афзалова
  
• Зилә Сөнгатуллина
  
• Венера Ганиева
  
• Фидан Гаффаров
  
• Зөхрә Сәхәбиева
  
• Рәсим Ильясов җитәкчелеге астында "Казан нуры" халык уен кораллары оркестры
  

Адрес: Мәскәү, Триумфальная площадь, 4/31 (м. Маяковская), Google Maps

Билет бәяләре: 300-1200 сум

Телефоннар: 965-19-87, 517-23-96, 303-46-20, 8916 530 07 44

Казан матурлана

Үзең туган шәһәр турында чит кешеләрдән уңай фикерләр ишетү бик рәхәт, ә бу фикер чит ил кешеләреннән чыкса, һәм, өстәвенә, алар Британиянең Telegraph басмасыннан булса, бу рәхәтлек дистә тапкыр кадәрлерәк. Бу юлы да мине Telegraphның Русия репортеры Adrian Bloomfieldның үзенең блогында урнаштырылган Казан турында язма кызыксындырды. Автор үзенең Казан үзәгендә урнашкан бер сыраханәдә алган тәэсирләре белән уртаклаша. Әлбәттә, төп тема – сәясәт. Adrian бу сыраханәдә бертөркем нәшрият эшчеләре белән очрашуын һәм аларның сәясәт мәсьәләләренә битараф булуларын искәртә:

"Нәшерләр үзләренең омтылышлары турында сөйләшүне күпкә отышлырак дип таптылар. Казан, аларның сүзләренчә, соңгы берничә еллда драматик үзгәрешләр кичергән. Алдагы язмаларымда искә алынган төзелеш шаукымыннан тыш, 2002 елдан соң күпсанлы рестораннар, барлар һәм төнге клублар ачылган.

Казан, аларның исәпләвенчә, Ауропа шәһәренә әверелгән. Heatcliff [Adrianның хезмәттәше] бу сүзләргә кашын күтәрде – һәм аны аңлап та була. Казанның барасы юлы әле шактый озын, әмма мондагы муллык мине гәҗәпләндерде.Үзләре тирәсендә үткән драматик вакыйгаларны исәпкә алганда, бу нәшерләрнең киләчәк хакында чамалы ышанычлыгы аңлашырлык та иде.

Өстәл артындагы милләтләр төрлелеген күрү дә бик сөенчеле иде. Күпчелеге этник урыслар булса да, икесе татар һәм берсе – шаян вә тере, өченче ирендә кияүдә булган чуаш хатыны иделәр. Шуңа да карамстан, алар бер-берсенә шактый ярашканнар.

Татар милләтчелеге Татарстанда әле проблемалар тудырырга мөмкин, ләкин муллык һәм өмет барлыгы моның мөмкинчелегн шактый киметә. Русиянең рәтсез, ләкин драматик икътисады бу сыраханәдәге нәшерләр ише кешеләрне барлыкка китерә алса, илнең киләчәге чыннан да якты."

Русиядә демография мәсьәләсе

Төрле дәрәҗәдәге Русия сәясәтчеләре еш кына (ә сайлаулар алдыннан аеруча) демографиягә карата үз фикерләрен белдереп торалар. Кайбер артык актив яшьләр оешмалары хәтта ватандашларны юрган астына да чакыралар. Шул ук вакытта, чит ил аналитик үзәләре фаразларына караганада, хәлләр шундый ук темп белән барган очракта (ел саен минус 700 мең кеше), 2050 елда Руслар башлыча руслар яши торган ил буларак яшәүдән туктаячак, һәм... мөселман иленә әйләнәчәк. Әлбәттә, моның ише фаразлар рус җитәкчелегн берничек тә канәгатләндерми, һәм алар яңадан-яңа чаралар уйлап таба. Масс-медиада Путинның икенче балага дөнья биргән аналарга 250 мең сумм пособие өләшү турында күп сүзләр әйтелде, кайберәүләр русиялеләрне бушка вакыт уздырмыйча "эш белән шөгыльләнергә", ягъни "бала ясарга" да чакыра. Бу уңайдан, күптән түгел The New Times басмасын карап утырганда, күзем Анатолий Вишневский җитәкчелеге астында эшләнгән "Демографическая модернизация России 1900-2000" дигән тикшеренүгә төште. Авторлар ачык мисаллар белән, 20нче гасырда дәүләт сәясәте нәтиҗәсендә Русия кимендә 112,7 миллион кеше югалткан дип исәпли. Бу сан эченә ике Бөтендөнья сугышларында үлүчеләр, Сталин репрессияләре, егерменче еллар башында киң таралган эпидемияләр, эмиграция нәтиҗәсендә зыян күрүчеләр, - барысы да кергән. Шул исәптән минем татар зыялылары тарафыннан күп сөйләнгән татар демографиясенең аяныч булуы искә төште. 1552 елда рус дәүләте Казан ханлыгын яулап алганда, татарлар белән руслар саны чагыштырмача тигез булса, 21нче гасыр башында без коточкыч дисбаланс күрәбез. Демография мәсьәләсен, минемчә, үз халкыңа карата булган карашны төптән үзгәртмичә бер сәясәтч дә төзәтә алмаячак.

Әйтмә син, авыр сүз...

Асаф Вәлиев башкара торган җыр

Беркайчан әйтмә син авыр сүз
Бик кыска, ай кыска гомерләр.
Син - минем гомерлек юлдашым,
Син чәчкәм, йолдызым, сөйгән яр.

Әйтмә син авыр сүз, әйтмә син
Йорәк бит болай да яралы.
Жырларны шаулатып җырлыйсы,
Гөрләтеп яшисе бар әле.

Бик авыр минутлар булса да
Тап миңа шулвакыт җылы сүз.
Авыр сүз әйтәсең килсә дә,
Әйтмә син, сөеклем, әйтмә дус.

Әйтмә син авыр, сүз әйтмә син
Йөрәк бит болай да яралы.
Җырларны шаулатып җырлыйсы,
Гөрләтеп яшисе бар әле

Иртәсен, кичен дә миңа син
Кызганма карашың җылысын.
Шул чакта сөйүең артуын
Йөрәгең белән син тоярсың.

Әйтмә син авыр сүз әйтмә син
Йөрәк бит болай да яралы
Җырларны шаулатып җырлыйсы,
Гөрләтеп яшисе бар әле.

Нео-КГБ илен башлаганда

Шундый исем астында The Economist басмасы кызыклы мәкалә белән чыкты.Түбәндә мәкаләнең кыскача тәрҗемәсен бирәм.

Моннан уналты ел элек, 1991 елда 22 августта КГБ генералы Алексей Кондауров үзенең Мәскәү бүлмәсеннән кеше ташкынының Лубянка мәйданында урнашкан КГБ бинасына таба юнәлүен күзәтә. Михаил Горбачевка каршы баш күтәрү яңа гына басылды. Аны тормышка ашырырга ярдәм иткән КГБ башлыгы арест астына алынган, шулай итеп Кондауров әфәнде кешеләр ташлап китә барган КГБ бинасында иң югары дәрәҗәле офицер булып кала. Бер минутка хисләре чиктән ашкан халык массасы аңа таба ябырыла күк тоелды.

Соңыннан аларның үч алу теләге КГБ атасы, Феликс Дзержинский һәйкәленә таба ябырыла. Берничә ир, һәйкәл өстенә менеп, муен тирәсенә бау бәйлиләр. Соңыннан ул автокран ярдәмендә аударыла. Бу сәхнәне күзәтеп барган, 1972 елдан бирле КГБ агенты Кондауров бер мизгелгә үзен Горбачев, Ельцин һәм башка импотент лидерлар тарафыннан алдаланган итеп хис итә.

Бу алдану хисен 500 меңгә якын КГБ офицеры уртаклаша. Шулар рәтендә Владимир Путин да була. Ул полковник дәрәсеннән китү турындагы гаризасын алда әйтеп үтелгән вакыйгаларга бер көн кала биргән була. Ләкин шунысы кызык, бу ир 8 елдан соң үч алырга тели кебек. Президент булырга берникадәр вакыт калганда, Путин коллегаларына "ФСБ күзләү хезмәткәрләре Рәсәй Хөкүмәтендә үз эшләрен уңышлы үтәп киләләр" дип искәртә.