Исән калучы (The Survivor)

Кирмән мачысын оста каезлау

(The Economist басмасы, Июн 2, 2007, Лондон)

Яңа бәйсезлеген алган Русия башлыклары чиксез вә үрчегән дәүләтләрен күзаллаганда, бер оятсыз регион аларнын бик борчый: бу Чечня түгел, ә бәлки Идел буена урнашкан, нифтькә бай һәм ярым-бәйсез Татарстан була. Сугыш аркасында җимерлгән Чечняның бихисап җитәкчеләре рәхимсез рәвештә үтерлгән арада, Татарстан һаман да җирле босс, Минтимер Шәймиев тарафыннан идарә ителә.

Аерманың бер өлеше - географиядә. Русиянең гаугалы Кавказ кырыендагы Чечня чит ил экстремизмына тиз бирелүчән. Икенче өлеше - тарих. 19нчы гасырда Кавказны яулап алу җирле халыклар арасында русларга каратанәфрәттән көчлерәк дошман хисләрен тудыруга сәбап була, дип яза Толстой. Татарстан башкаласы Казан, Явыз Иванга 1552 елда җиңелә. Бу Русия империячел тарихы һәм дөньяга карашы өчен хәлиткеч момент була. Илнең саны буенча икенче этник төркеме вәкилләре татарларның күбесе Русияне озак дәвер үз ватнаннары буларак кабул итә. "Бу безнең туган илебез", дип сөйли мөфти Госман Исхаков, "һәм без ватаныбызны сайлап алмыйбыз".

Шул ук вакытта, 1990 нчы еллар башында, дип искә ала Шәймиев әфәнде, арттырмыйча гына әйткәндә, Татар суверенитетын даулау Русия Федерасиясенең бердәмлеген какшата алырдай фактор буларак кабул ителә. Әмма, хәйләкәр рәвештә үзен Татарлар мәнфәґатьләрен яклаучы һәм терәге буларак үзен таныту аңа дәүләт атрибутларының күбесен (шул исәптән, чит илләрдәге вәкиллекләрне) тыныч рәвештә яулап алырга мөмкинчелек бирде. Ул Чеченнарның зур хатасы бәйсезлекне кисәк таләп итү дип атый, һәм "Русия ул җирләрне җиңел тарату өчен җыймаган" дип өсти.

Шәймиев әфәнденең идарә итү җае Путин өчен модель буларак та хезмәт итә алыр иде. Сәяси көндәшлек һәм ирекле басмалар кысырыклап чыгарылды. Әмма, коррупсиягә карамастан, икътисад өскә таба үрмәли: төзелеш краннырының Казан офыгында мәчет манаралары белән узышуы моны тагын бер кат раслый. Совет режимының көферлекне якын күрү аркасында Казанның күп кенә мәчетләре спорт залларына һәм ат абзарларына үзгәртелгән иде. Хәзер исә, күп мәчетләр яңадан торгызылды - бу дини яңарышны Чечнядагы яңарыш белән күпмедер дәрәҗәдә якынайта. "Аллага шөкер безнең Шәймиев бар!", дип тәкрарлый җирле Ислам хатыннары төркеме җитәкчесе. Чечен баш күтәрүчеләре хыялланган "Идел фронты" чынга ашмады. Шәймиев әфәнде исә, Мәскәү Кирмәненең Гарәп дипломатиясендә уңайлы терәгенә әйләнде.

Хәзергә, Путин әфәненең үзәкләштерү реформалары нәтиҗәсендә, башка региональ җитәкчеләр кебек үк, ул [Шәймев] мыскыл булган яңадан билгеләнү просессына дучар. Вакытлыча, тәртип урнаштыру өчен кирәк булган үзгәреш дип, ипле генә әйтә ул [Шәймиев], һәм өсти, Татарстанның сайлау иреге тик кичектерелде генә. Шулай ук тупас рәвештә, аның җәмһүриятенең вәкаләтләрен билгели торган килешү Русия парламентында тоткарланды (Елсин заманында имзаланган ирекле килешүнең вакыты чыкты). Әлегәчә сакланган санлы милләтчеләр зур селкнү булыр дип өметләнә: шуларның берсе, ахыр чиктә, Советлар Берлеге таркалыр дип беркем дә фаразламаган иде, дип бәхәсли. Ихтимал, сафсатага кармастан, Татарстан һәм үлемсез Шәймиев әфәнде киләчәктә дә шактый гына өстенлекләрдән файдаланачак.